ท่านพระอาจารย์มั่น ภูริทัตตเถระ เป็นอาจารย์ทางวิปัสสนา ซึ่งควรได้รับยกย่องสรรเสริญอย่างยิ่งจากบรรดาศิษย์ผู้อยู่ใกล้ชิดท่าน ว่าเป็นอาจารย์วิปัสสนาชั้นเยี่ยมในสมัยปัจจุบัน จากเนื้อธรรมที่ท่านแสดงออกซึ่งเป็นธรรมชั้นสูง ผู้ที่อยู่ใกล้ชิดได้มีโอกาสฟังอย่างถึงใจตลอดมา ทำให้ปราศจากความสงสัยในองค์ท่านว่า สมควรตั้งอยู่ในภูมิธรรมขั้นใด ท่านมีคนเคารพนับถือมาก ทั้งบรรพชิตและคฤหัสถ์ในภาคต่าง ๆ เกือบทั่วประเทศไทย ท่านมีประวัติงดงามมาก ทั้งเวลาเป็นคฤหัสถ์และเวลาทรงเพศเป็นนักบวช ตลอดอวสานสุดท้าย ไม่มีความด่างพร้อยเลย ซึ่งเป็นประวัติที่หาได้ยากในสมัยปัจจุบัน ความเป็นผู้มีประวัติอันงดงามตลอดสายนี้ รู้สึกจะหายากยิ่งกว่าหาเพชรหาพลอยเป็นไหน ๆ

คำว่า “กรรมฐาน” เป็นศัพท์พิเศษและเป็นบทธรรมพิเศษที่วงพระธุดงค์ท่านปฏิบัติกันมา แต่องค์ของกรรมฐานแท้นั้นมีอยู่กับทุกคน ทั้งหญิงทั้งชาย ทั้งนักบวชและฆราวาส ได้แก่ เกศา โลมา เป็นต้น บางท่านอาจยังไม่เข้าใจในคำว่า กรรมฐาน หรือพระธุดงคกรรมฐาน ว่าเป็นอย่างไรบ้าง แต่จะเขียนเฉพาะข้อปฏิบัติแห่งธุดงคกรรมฐานสายของท่านพระอาจารย์มั่น นอกจากนี้ผู้เขียนไม่ค่อยสันทัดจัดเจนนักว่าท่านปฏิบัติกันอย่างไรบ้าง เป็นเพียงเห็น ๆ ผ่าน ๆ ไปบ้างเท่านั้น ไม่ค่อยมีโอกาสได้สนใจใกล้ชิดนัก เฉพาะสายของท่านอาจารย์มั่นพาดำเนินมานั้น พอเข้าใจบ้างตามที่เคยได้เห็นได้ยินและปฏิบัติมา แต่ก่อนจะเขียนเรื่องนี้ จึงขออธิบายคำว่ากรรมฐานอันเป็นทางดำเนินของท่านพอเป็นแนวทางเล็กน้อย เพื่อเข้ารูปกันกับปฏิปทาที่จะเขียนต่อไป

จิตถ้าเราจะเทียบทางโลกแล้ว ก็เป็นผู้ต้องขังมาตลอดเวลา เหมือนคนที่เกิดอยู่ในเรือนจำ โดยอยู่ในเรือนจำ ในห้องขัง ไม่มีวันออกมาดูโลกภายนอก อยู่แต่ในห้องขังตั้งแต่เล็กจนโต จึงไม่ทราบว่าภายนอกเขามีอะไรกันบ้าง ความสุขความทุกข์ก็เห็นกันอยู่แต่ภายในเรือนจำ ไม่ได้ออกมาดูโลกภายนอกเขา ว่ามีความสุข ความสบาย และมีอิสระกันอย่างไรบ้าง ความรื่นเริงบันเทิง การไปมาหาสู่ เขาไปแบบไหน มาอย่างไร อยู่อย่างไรกัน โลกภายนอกเขามีความเป็นอยู่กันอย่างไร ไม่มีทางทราบได้ เพราะเราถูกคุมขังอยู่ในเรือนจำมาตั้งแต่วันเกิดจนถึงวันตาย นี่เป็นข้อเปรียบเทียบ เทียบเคียง

“คำว่า “ศาสนา” นั้นเป็นกิริยา หรือเป็นอาการที่ออกมาจาก “ธรรม” แท้ เมื่อแยกออกมาเป็นคำพูด เป็นอาการหรือเป็นคำสอน ไม่ว่าจะเป็น “พระสูตร” “พระวินัย” หรือ “พระปรมัตถ์” เป็นอาการแห่ง “ธรรม” ทั้งนั้น คำว่า “ศาสนา คือ คำสั่งสอน” ถ้าหากมีเพียงเท่านี้ก็ไม่ซึ้ง แต่คำสั่งสอนนี้ออกมาจาก “ธรรมแท้” ที่พระพุทธเจ้าทรงค้นพบ สิ่งที่พระองค์ทรงครองอยู่ภายในพระทัยนั้นแล คือ“ธรรมแท้” ดังที่เทศน์ผ่านมาแล้ว ท่านนำธรรมที่ท่านแยกเป็นอาการออกมา มาแสดงในทางเหตุ คือ วิธีการปฏิบัติ ออกเป็นผลเพื่อความสุข หรือเพื่อความสงบสุขเป็นขั้น ๆ ขึ้นไป จนถึง “ธรรมแท้” ถ้าไม่มี “ปฏิปทา” เครื่องดำเนิน ก็ไม่สามารถที่จะเข้าถึงความสงบสุขเป็นลำดับ ๆ จนถึงความสุขกับสุดยอดได้”

เราเป็นนักปฏิบัติ นอกจากเป็นพระแล้วยังเป็นนักปฏิบัติ ซึ่งเป็นเพศและหน้าที่ที่เด่นในสังคมแห่งพระพุทธศาสนา ถ้าจะเทียบอย่างทหารก็คือทหารผู้ออกแนวรบแล้วทำหน้าที่ต่อการรบทุก ๆ ด้านและทุก ๆ ประเภท ไม่ว่าข้าศึกจะมาทางด้านใดมาด้วยกลอุบายใด มาบนบก มาใต้น้ำ มาเหนือน้ำ มาบนอากาศ มาเวลาไหนเป็นหน้าที่ของทหารผู้ก้าวเข้าสู่สงครามแล้ว จะต้องทำหน้าที่รบให้เต็มกำลังความสามารถขาดดิ้นในสงคราม หากว่าชีวิตเหลือมาก็ให้มีชัยชนะ ถ้าไม่เหลือก็มอบไว้กับความกล้าหาญ คือตายด้วยความกล้าหาญชาญชัย เป็นวีรบุรุษของชาติฝากชื่อเสียงไว้ตลอดกาลนาน ไม่ท้อถอยต่อปัจจามิตรที่มาจากจตุรทิศ นี่เรื่องของทหารผู้รักชาติที่ทำหน้าที่ในแนวรบเป็นอย่างนี้ ถ้าเป็นผู้ขี้ขลาดหวาดกลัวต่อข้าศึกแล้ว อย่างไรก็ต้องจมเป็นแน่นอน ความชนะไม่มีหวังเลย

ตอนเราปฏิบัติทีแรกก็เอาจริงเอาจัง และนิสัยเรามันจริงด้วยไม่ใช่เล่น ๆ หยอก ๆ ถ้าปักลงตรงไหนแล้วต้องเป็นอย่างนั้น ทีนี้พอออกปฏิบัติแล้วมีหนังสือปาฏิโมกข์พกอยู่เล่มเดียวเท่านั้นติดย่ามไป คราวนี้จะเอาให้เต็มเม็ดเต็มหน่วยเต็มเหตุเต็มผล เอาเป็นเอาตายเข้าว่าเลย อย่างอื่นไม่หวังทั้งหมด หวังความพ้นทุกข์อย่างเดียวเท่านั้น จะให้พ้นทุกข์ในชาตินี้แน่นอน ขอแต่ท่านผู้หนึ่งผู้ใดได้ชี้แจงให้เราทราบเรื่องมรรคผลนิพพานว่ามีอยู่จริงเท่านั้น เราจะมอบกายถวายชีวิตต่อผู้นั้น และมอบกายถวายชีวิตต่ออรรถต่อธรรมด้วยข้อปฏิบัติอย่างไม่ให้มีอะไรเหลือหลอเลย

พระผู้ปฏิบัติตามหลักศาสนธรรมของพระพุทธเจ้า ซึ่งเป็นธรรมที่ได้รับการกลั่นกรองมาแล้วอย่างเต็มที่ ควรที่จะใช้ความคิดอ่านไตร่ตรองให้เป็นไปตามหลักธรรมนั้น ๆ จึงจะมีความฉลาดรอบตัวรอบใจไปโดยลำดับ และทันกับสิ่งที่พาให้จิตแสดงออกอยู่ตลอดเวลาอันเป็นทางไม่ดี ถ้ามีสักแต่ว่าการเดินไปการเดินมา การทำความพากเพียร เช่น การเดินจงกรม นั่งสมาธิ เที่ยวภาวนาในที่ต่าง ๆ แต่ไม่ได้ใช้ความคิดอ่านไตร่ตรองตามหลักธรรมที่ทรงสอนไว้แล้วนั้น ผลไม่ค่อยปรากฏ มักจะแสดงออกในความแสลงต่ออรรถต่อธรรมเสมอ หากผู้ใช้สติปัญญาโดยถือหลักธรรมเป็นพื้นฐานเป็นทางเดิน หรือเป็นเข็มทิศอยู่บ้างแล้ว ก็ย่อมจะได้สติปัญญาอุบายต่าง ๆ ขึ้นมาเรื่อย ๆ

จิตของสัตว์โลกที่ถูกวัฏจักรครอบงำให้กลายเป็นวัฏจิต เป็นจิตที่หมุนเวียน นี่ไม่มีวิชาใดในสามแดนโลกธาตุนี้จะแก้จะถอดจะถอนจะชะล้างมันได้ นอกจากวิชาธรรมเท่านั้น เพราะฉะนั้นคำว่าธรรมกับโลกจึงไม่เคยสาบสูญไปจากโลกสมมุติอันนี้ เพราะเป็นเครื่องแก้กัน เช่นเดียวกับร้อนกับหนาว มืดกับแจ้ง เป็นเครื่องแก้กันอย่างนี้

ธรรมท่านว่ามีอยู่ตลอดอนันตกาล แต่ก็อาศัยผู้ที่จะคิดค้นขึ้นมาใช้ประโยชน์ เช่น นำมาถอดถอนสิ่งที่เป็นข้าศึกทั้งหลายเหล่านี้แก่สัตว์โลก โดยอุบายวิธีการแนะนำสั่งสอน และการปฏิบัติเป็นยุค ๆ คราว ๆ ไป ที่ว่าพระพุทธเจ้ามาอุบัติแต่ละพระองค์ ๆ ก็คือทรงนำธรรมะหรือรื้อฟื้นธรรมะที่เป็นของมีอยู่นี้ ขึ้นมาทำประโยชน์แก่โลกนั้นแล

พระเราไม่เหมือนฆราวาส ผิดกันทุกอย่าง แม้จะให้ชื่อว่ามนุษย์เหมือนกันก็ตาม แต่เพศของพระนี้เป็นเครื่องประกาศให้ทราบ ความเคลื่อนไหวทุกอาการนับแต่ภายในใจออกมา ต้องมีแบบมีฉบับมีกฎเกณฑ์ข้อบังคับเพื่อเหตุผลคืออรรถธรรม ตลอดถึงพระวินัย ล้วนแล้วแต่เป็นข้อบังคับเพื่อความเป็นพระโดยสมบูรณ์ พระของพระพุทธเจ้าคือพระสาวกอรหัตอรหันต์ นี่ผิดกัน พระของเราเองมีแต่กิเลสเต็มหัวใจ ความมีกิเลสเต็มหัวใจก็คือความมีพิษภัยอยู่ในตัวของเราเอง จะแสดงความเป็นพิษเป็นภัยหรือเป็นเสนียดจัญไร ที่เรียกว่าเทวทัตขึ้นกับตัวเอง และระบาดสาดกระจายไปต่อผู้ใด ก็ไม่มีใครจะทราบได้ ในกาลสถานที่และเวลาใด ๆ

การมาอยู่ร่วมกันมาก ๆ แม้จะเป็นเจตนาที่เป็นธรรมก็ตาม แต่ผลที่ได้รับจะต่างกันอยู่มาก เพราะเวลามีมากภาระก็ต้องมาก การสัมผัสสัมพันธ์ต่อกันก็มีมาก ความคิดก็เพิ่มขึ้น ถ้าถูกรายหยาบ ๆ เข้ามาสับปนกันด้วยแล้วก็กระเทือนไปหมดทั้งวัด นี่เป็นเรื่องที่ต้องคิดให้มาก สำหรับเพศของพระไม่ควรมีอย่างยิ่งเรื่องที่กล่าวมา เพราะพระทั้งโลกเขาทราบแล้วว่าเป็นเพศที่ทรงธรรมทรงวินัย เป็นเพศที่ถูกต้องดีงามหาที่ต้องติไม่ได้ เนื่องจากธรรมเป็นสวากขาตธรรมตรัสไว้ชอบทุกแง่ทุกมุม ไม่ว่าด้านวินัยไม่ว่าด้านธรรมะทุกขั้น ผู้เข้ามาทรงธรรมทรงวินัยจึงเป็นผู้ที่ไว้วางใจของตัวเองและโลก อย่าว่าแต่โลกชาวพุทธเลย แม้โลกพาหิรชนต่างศาสนาก็เป็นที่ไว้ใจได้

เรียบเรียงจากเทศนาธรรมของท่านอาจารย์พระมหาบัว ญาณสัมปันโน ในวาระต่าง ๆ เพื่อใช้ในการเรียนการสอนแก่สถานศึกษาทุกระดับชั้น

“เราก็หวังประโยชน์แก่โลก เราไม่ได้หวังอะไรเพื่อประโยชน์ส่วนตัวของเรา เราพอทุกอย่างแล้ว สิ่งเหล่านี้เป็นเรื่องของโลกของกิเลส พูดให้เต็มยศคือว่าใจเราไม่ใช่ใจโลกใจกิเลส ใจธรรมล้วน ฯ สิ่งเหล่านี้จึงเข้ากันไม่ได้กับเรา พอสัมผัสปั๊บมันจะปัดของมันเอง เหมือนกับน้ำตกลงบนใบบัว ใบบัวก็ไม่ตั้งใจสลัดน้ำ น้ำก็ไม่ตั้งใจจะซึมซาบใบบัว แต่ต่างอันต่างสัมผัสกันแล้วก็กลิ้งตกลงไป ฯ ระหว่างจิตวิมุตติจิตบริสุทธิ์กับความสัมมุติซึ่งเป็นเหมือนน้ำตกลงบนใบบัวก็กลิ้งตกลงไป ฯ อย่างนั้นเหมือนกัน…”

การแสดงธรรมที่ขวางโลกเขาอยู่บ้าง หรือขวางโลกเขาอยู่มาก แล้วแต่จะพิจารณาว่าคือเรานี่แหละ เพราะเทศน์ทางภาคปฏิบัติล้วน ๆ มากกว่าที่จะเทศน์เรื่องอื่นใด เมื่อเทศน์ทางภาคปฏิบัติซึ่งทางด้านปริยัติต่างก็เรียนอยู่แล้วทราบกันมาแล้ว ก็เกี่ยวโยงกันมาจากปริยัติ ออกจากภาคปฏิบัติไม่เป็นปฏิเวธจะเป็นอะไร ก็เมื่อเทศน์ภาคปฏิบัติแล้วก็ต้องเทศน์ภาคปฏิเวธ ซึ่งเป็นธรรมเกี่ยวโยงกันมาตั้งแต่ครั้งพระพุทธเจ้าซึ่งเป็นองค์ศาสดา ที่ทรงแสดงธรรมทั้งสามประเภทนี้แก่สัตว์โลกจนกระทั่งวันปรินิพพาน

ปฏิปทาที่พ่อแม่ครูบาอาจารย์มั่นท่านดำเนินมาและบรรดาลูกศิษย์ทั้งหลายที่ไปศึกษาอบรมกับท่านมานั้น นับว่าเป็นที่ถูกต้องเหมาะสม เฉพาะอย่างยิ่งอยู่กับองค์ของท่านเองเป็นผู้ปฏิบัติ ผู้ได้เห็นได้ยินได้ฟังจากท่านเสียเองมาปฏิบัติโดยถูกต้องแม่นยำตามที่ท่านพาดำเนินมานั้นเป็นที่แน่ใจ เวลานี้ผมก็ตะเกียกตะกายนำปฏิปทาของท่านเท่าที่สามารถ มาประพฤติปฏิบัติต่อตนเอง และเพื่อนฝูงที่มาเกี่ยวข้อง ได้ยึดเป็นหลักเป็นเกณฑ์ในการปฏิบัติต่อไป

เราทำงานเพื่อโลกอยู่ตลอดเวลานี้จะไม่ให้คิดได้อย่างไร เราทุกข์ยากลำบากทุกวันนี้เพราะเกี่ยวกับโลกนั้นเอง โดยลำพังเราอยู่ไหนเราก็อยู่ได้ไม่ได้คุยนะ วันหนึ่งไม่ได้เจอใครไม่อยู่กับใครเราสบาย ทรงแต่ธาตุแต่ขันธ์ของเจ้าของ ไม่มีอะไรมาเพิ่มเติมให้เป็นน้ำหนักกดถ่วงกันมันก็สบาย ได้ยินเสียงรถหวือ ๆ หวี ๆ เข้ามาอย่างนี้อยากโดดเข้าป่าเข้ารก ก็เราไม่ได้หวังเอาอะไรกับใคร พูดให้เต็มหัวใจว่ามันพอเสียหมดทุกอย่างแล้ว พิจารณาเสียจนพอ นั่นละธรรมท่านว่าพอ

หลวงปู่ขาว อนาลโย เป็นพระสำคัญในวงพระธุดงค์กรรมฐาน ทั้งด้านข้อปฏิบัติและความรู้ภายในใจเป็นที่น่าเลื่อมใสอย่างมาก หลวงปู่ขาวท่านมีนิสัยใจเด็ดเดี่ยว ความเพียรกล้าหาญทั้งสามอิริยาบถ หลวงปู่ขาว เป็นพระที่เด็ดเดี่ยวทางความเพียร ท่านชอบแสวงหาอยู่ในที่สงัดตลอดมา ทางความเพียรท่านเป็นเยี่ยมในวงพระธุดงค์กรรมฐาน ธรรมท่านจึงให้นำธรรม มีความสันโดษยินดีในสมบัติที่มีอยู่ของตนโดยเฉพาะ ไม่ลุกลาม ความรู้จัดประมาณในการกิน การใช้ การประพฤติตัว ตลอดการงานด้านต่าง ฯ เข้ามาดัดแปลงแก้ไขสิ่งที่ตนเห็นว่าไม้ดีและบกพร่อง และบำรุงส่งเสริมสิ่งที่ดีอยู่แล้วให้เจริญยิ่งขึ้น ไม้ปล่อยตัวไปตามความอยาก